བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱས་སྟེང་གི་བེ་རི་དང་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ།

གསུམ་པ། གཙང་སྲིད་སྐབས་ཀྱི་བར་ཁམས་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་སྐོར་བཤད་པ།
     དེ་ཡང་ང་ཚོས་དུས་རྒྱུན་པར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་རྣམས་སུ་བེ་རིའམ་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་ཞེས་པའི་མིང་མཐོང་དུས་རྟག་པར་གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་སྐབས་ཀྱི་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་ཅེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་དང་མིང་ལ་འབྲེལ་བ་བྱས་ཏེ་རྗོད་བཞིན་ཡོད་ལ། དེའང་གཙོ་བོ་བར་ཁམས་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དང་སྒོས་སུ་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་ནི་དུས་སྐབས་དེ་ལ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱིའི་ཐད་ལ་བྱས་པ་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་འཇོག་མྱོང་མཁན་ཞིག་ཡིན་པར་མ་ཟད། ཆོས་ཕྱོགས་སུ་བན་བོན་གྲུབ་མཐའི་ལ་རྒྱ་དང་རྒྱལ་པོ་རང་གི་བྱས་ཉེས་བཅས་ལ་བརྟེན་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་ནི་ཆབ་མདོ་ཤེས་རབ་ཀྱིས་བཤད་པ་ལྟར། བཟང་གྲགས་ངན་གྲགས་ཇི་ལྟར་བྱས་ཀྱང་རུང་གང་ལྟར་མིང་གྲགས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་བསྙོན་དུ་མེད་ལ། དེ་ལྟར་གོང་དུ་སྨྲས་པ་བཞིན་བར་ཁམས་བེ་རི་རྒྱལ་པོའམ་བེ་རི་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་ཡང་མེས་ནི་སྟོབས་ཆེན་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་ཆོས་འབུམ་བྱ་བ་ཡིན་དགོས་འདུག །ཁོ་པས་རང་སྡེའི་མགོ་འཚོས་ནས་འོག་གི་དཔོན་བློན་ནམ་དམག་དཔོན་བེ་རི་མི་བརྒྱ་རྟ་བརྒྱར་གྲགས་པའི་བཙན་ཤུགས་ལ་བརྟེན་ནས་“གནམ་གྱི་སྐར་མ་འབྲུ་དྲུག་མིན་པ་ཁ་ལ་བཏབ་སྟེ་ཐོག་མར་ཉེ་འཁོར་ལྷ་ཐོག་མིན་པ་སྨར་ཁམས་སྒང་དང་ཚ་བ་སྒང་སོགས་རང་གི་དབང་འོག་ཏུ་བཅུག་ཅིང་། དེའི་འོག་ཏུ་བེ་རི་དཔོན་ཀླུ་བཙན་དང་ཨ་འཕན་རྒྱལ་བ་བ་བྱུང་ནས། ལྡན་ཆོས་འཁོར་སོགས་སུ་བཀུར་སྟི་བགྱིས། ཕྱི་མའི་བུ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་བྱ་བས་ཆོས་འཁོར་དགོན་དུ་ལྷ་ཁང་བཞེངས་པ་སོགས་བྱས་ཀྱང་། རྗེས་སུ་བེ་རིའི་དཔོན་རྒན་དེ་སྣང་ཞིག་བོན་པོ་བྱ་བའི་བོན་པོ་ཞིག་གིས་བསླུས་ཏེ་ལོག་པའི་ལམ་དུ་ཞུགས། ཆོས་མིན་བྱ་བ་མང་པོ་བྱས་”①ཤིང་། སྒོས་སུ་རྒྱལ་བུའི་རིང་“བེ་རི་རྒྱལ་བུ་དོན་ཡོད་ཅེས་སྐབས་ཐོག་སྟོབས་ཀྱི་འཁོར་ལོས་བསྒྱུར་བའི་དབང་དང་། ལངྒའི་རྒྱལ་པོའི་དཔའ་ངར་ལ་འགྲན་པ་དེས་ལས་དབང་ཚན་ཤུགས་ཆེན་པོས་སྨར་ཁམས་ལྗང་རྒྱལ་པོའི་རྒྱལ་ཁམས་ཡན་ལ་རིམ་པར་དབང་བསྒྱུར་ཞིང་། འཇང་སོག་པོ་སོགས་ལའང་དམག་འཁྱེར་སོགས་ཁམས་ཕྱོགས་འདིར་གླང་ཆེན་སྨྱོན་པའམ་སེང་གེ་སྲབ་མེད་འཕྱོ་བ་ལྟ་བུའི་ཆུ་དྲུག་སྒང་ལྔར་འཁོད་པའི་ལུས་ཅན་མཐའ་དག་བུ་རྒྱལ་གྱི་ཁྲིམས་ལས་ནམ་ཡང་འདའ་བར་མི་སྤྱོད་ཅིང་། དབུས་གཙང་ཁམས་གསུམ་གྱི་རྒྱ་པ་སོགས་ཚོང་རིགས་ཕྱོགས་འགྲོས་རྣམས་ཀྱང་སྨར་ཁམས་བརྒྱུད་འགྲོ་བ་གཤིན་རྗེའི་གྲོང་ཁྱེར་བགྲོད་པ་ལྟ་བུའི་བག་ཟོན་དགོས་པའི་སྐབས་”②བྱུང་བ་དང་། དེའི་དུས་སུ་བེ་རིའི་མངའ་ཁོངས་ནི《རག་ར་ཆོས་འབྱུང》ལས། “གཙང་རྒྱལ་རྣམས་དང་དུས་མཚུངས་སུ་ཁམས་ལ་བེ་རི་ཤེད་རྒྱས་དོན་ཡོད་རྒྱལ་དུས་སྟོད་དགེ་རྒྱས་རྫ་དཀར་ནག་ནས་སྨད་མེ་ཉག་ལ་ཐུག་པའི་བར་ལ་མདོ་ཁམས་སུམ་ཉིས་དབང་དུ་བསྡུས་པས་དྲག་བཙན་ཕལ་ཆེར་ཀྱང་འདི་པའི་དབང་ཡིན་པ་ཤས་ཆེ་ལ། གོང་ས་ལྔ་པ་དགུང་ལོ་བརྒྱད་ཙམ་བཞེངས་སྐབས་སོག་པོ་གཞུང་དྲུག་ནང་ཞིག་བྱུང་དུས། དེ་ནས་བྲོས་པ་རྣམས་ཁལ་ཁའི་ཁྲོད་སོང་བ་སྡེ་ཕན་ཚུན་རྩོད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཆོག་ཐུ་དཔུང་བཅས་སྤྱུགས་པས་མཚོ་ཁར་འོངས་ནས། ཐུ་མེད་དཔོན་བློན་གྱི་ལས་སྐལ་རྫོགས་པ་དང་བཅས་བྱ་རྡོ་ལམ་ཕྲད་ལྟ་བུས་མིང་གི་ལྷག་མར་བཏང་སྟེ་མཚོ་ཁའི་འབངས་རྣམས་ཀར་སོག་རྟ་ཁྲ་ཅན་གྱིས་བདག་བྱས། རེ་ཞིག་མངའ་ཐང་ཆེ་བར་བྱུང་། ཤིང་ཕག་ལོར་བོད་དུའང་གཡུལ་བཤམས་ཤིང་དགེ་བསྟན་ལ་ཉམས་ཆག་འབྱུང་ཉེ་ལ་ལྔ་པ་ཆེན་པོས་དབང་སྡུད་སོགས་རིམ་གྲོ་མཛད་དེ་བཟློག་སྟེ་ཚབས་སུ་མ་གྱུར། མར་ལམ་ཁམས་ནས་འཕྲོག་བཅོམ་བྱེད་བཞིན་ཕྱིན་པས་རྟ་ཁྲ་ཅན་ཟེར་བ་དེ་དུས་ཡིན། དེ་སྐབས་བེ་རི་ཡང་དགྲ་རྐང་ཧྲག་པས་འཇོམས་མ་ནུས་པར་ཆོག་ཐུའི་བུ་ཨར་ས་ལང་དམག་དཔོན་དུ་ཡོད་པ་དཔོན་བློན་ནང་ཞིག་གིས་གསོད་རེས་བྱས།”① ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་བེ་རྒྱལ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་སྐབས་བོད་ཡུལ་དབུས་གཙང་དང་མདོ་ཁམས་མ་ཟད། ཐ་ན་ཀླ་ཀློའི་དཔུང་ཚོགས་སོག་པོ་རྟ་ཁྲ་ཅན་ཟེར་བ་དང་འཇང་ས་དམ་རྒྱལ་པོ་སོགས་ལའང་དགྲར་ལང་ཐུབ་མཁན་དང་དབང་འོག་ཏུ་བསྡུས་ཏེ་བཙན་དྲག་གིས་ཕལ་ཆེར་ལ་དབང་བསྒྱུར་བ་ཞིག་ཡོད་འདུག
     དེ་ལྟར་བོད་ན་སྐད་གྲགས་ཡོད་པའི་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་ནི་དེང་སང་ཆབ་མདོའི་ཁོངས་ཀྱི་སྨར་ཁམས་སྒང་གི་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་མི་ཐོག་གསུམ་ཙམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་། ཁྱད་པར་དུ་བེ་རི་དོན་ཡོད་རྒྱལ་བྱ་བའི་སྐབས་བེ་རིའི་མངའ་ཐང་དང་སྟོབས་ཤུགས་དར་བའི་རྩེར་སོན་པའི་དུས་ཡིན་པར་མ་ཟད། བེ་རྒྱལ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་བྱས་པས་བོད་སྤྱིའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པའི་དོན་རྐྱེན་མང་པོ་བྱུང་བའི་དབང་གིས་བེ་རྒྱལ་འདི་པ་དེ་ལས་ཀྱང་སྐད་གྲགས་ཡོད་ཅིང་། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་དང་བཤད་རྐྱུན་བཟང་ངན་གཉིས་ཀ་ཡང་བོད་ཡུལ་དང་སྒོས་སུ་བར་ཁམས་ཕྱོགས་སུ་མང་པོ་གོ་རྒྱུ་ཡོད་ལ། ཡང་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ཁ་ཚང་དང་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་བཤད་རྒྱུན་དང་བཅས་པ་ཕྱོགས་བསྡུས་ཀྱིས་བྲིས་ན་པོད་རྒན་ཞིག་ཀྱང་ལོང་སྲིད་ཀྱང་། འོན་ཏེ་ཁོ་བོས་སྐབས་དོན་བེ་རི་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གཙོས་པའི་བྱུང་བ་གཙོ་ཆེ་བ་འགའ་བརྗོད་པ་མ་གཏོགས་ལོ་རྒྱུས་ཁ་ཚང་འབྲི་བའི་འགན་ནུས་གང་ཡང་མེད་སྟབས་དེའི་སྐོར་རྗེས་འཇུག་བློ་གསལ་རྣམས་ཀྱི་བགོ་སྐལ་དུ་འཇོག་པ་ལས་འོས་མེད། དེ་ལྟར་བེ་རི་དང་ཆབ་མདོ། བེ་རི་དང་རི་བོ་ཆེ། བེ་རི་དང་བྲག་གཡབ། བེ་རི་དང་སྒ་སྟོད། བེ་རི་དང་ནང་ཆེན། བེ་རི་དང་འབའ་པ། བེ་རི་དང་འཇང་སོགས་ཉེ་འབྲེལ་ཚོ་པ་དང་མི་སྡེ་ཕན་ཚུན་འཁྲུག་ཚུལ་སྐོར་སོགས་ཆབ་མདོ་ཤེས་རབ་ཀྱིས་བརྩམས་པའི《ཆབ་མདོའི་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》དང་ཕྱི་གླིང་གི་མཁས་པ་ཕེ་ཐར་ཧྲི་ཝེ་རྒར་(PETER SCHWIEGER)ནས་བྲིས་པའི《བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་རྣམ་ཐར་ལ་དཔྱད་པ》(Towards  a  Biography  of Don-yod  rdo-rje,  King of Bi-ri)ཞེས་པའི་ནང་ཅུང་རྒྱས་པར་བཀོད་ཡོད་པས། འདིར་ཁོ་བོས་ཀྱང་བསྐྱར་བཟློས་ཀྱི་ངལ་བ་མི་བགྱི་ལ། གཤམ་དུ་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གཙོས་པའི་བྱུང་བ་གཙོ་ཆེ་བ་འགལངོ་སྤྲོད་ཙམ་འགོད་རྒྱུ།   
གཅིག རྒྱལ་རྒྱུད་དང་གནས་ཡུལ།
     དེ་ཡང་གོང་དུ་སོང་བ་བཞིན་བེ་རིའི་གདུད་རྒྱུད་ནི་ལྡོང་བེ་རི་ཡིན་འདུག་ལ། ཡང་ལྷ་ལྡོང་དཀར་པོའི་གདུང་རྒྱུད་ཡིན་ཚུལ་ཡང་ཡོད་མོད། གང་ལྟར་བེ་རིའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ནི་བེ་རི་ཆོས་འབུམ་བྱ་བ་ནས་བགྲང་དགོས་པར་བསམས་ཤིང་། དེའི་སྔོན་དུ་ཕག་གྲུའི་སྐབས་སུ་བེ་རི་རྩ་འབུམ་ཟེར་བ་ཡོད་སྐད་དེ། ཡིག་ཆ་ཁུངས་ཐུབ་ལས་མ་མཐོང་བྱས་ཡིད་རྟོན་པར་དཀའ་སྙམ། དེས་ན་བེ་རི་ཆོས་འབུམ་ལ་བུ་གཉིས་ལས་ཆེ་བ་བེ་རི་ཀླུ་བཙན་དང་ཆུང་བ་བེ་རི་ཨ་འཕན་རྒྱལ་བྱ་བ་ཡིན་ཚོད་འདུག །ཨ་འཕན་རྒྱལ་གྱི་བུ་བེ་རི་དོན་ཡོད་རྒྱལ་ཡིན་ཚུལ་གོང་དུ་ཞུ་ཆེན་གྱི་གསུང་ལུང་དྲངས་པ་ལས་ཕྱི་མའི་བུ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་ཞེས་བྱ་བ་ཞེས་པས་གསལ་པོར་བཀོད་ཡོད་ལ། དེ་མ་ཟད《ཞལ་སྔ་ཆོས་འབྱུང》དུའང་འཕགས་པ་ལྷ་མཐོང་བ་དོན་ལྡན་གྱི་རྣམ་ཐར་བརྗོད་སྐབས། “བེ་རི་རྒྱལ་པོས་ཚ་བ་སྟོད་སྐུ་ལྷ་ངང་ཡག་གི་འདབ་ཞོལ་དུ་གདན་དྲངས། རྒྱལ་པོ། རྒྱལ་མོ། སྲས་དོན་ཡོད་རྒྱལ།”① ཞེས་གསལ་པོར་བཀོད་ལ། འདིའི་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་ནི་བེ་རི་ཨ་འཕན་རྒྱལ་ལ་གོ་དགོས་པར་བསམས། དེ་མིན་དོན་ཡོད་རྒྱལ་ལ་ད་དུང་སྲིང་མོ་བེར་བཟའ་ལྷ་མཚོ་ཟེར་བ་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་འདུག་ལ། ཐོག་མར་རི་བོ་ཆེའི་དཔོན་ཚང་ཁྲོ་བོ་རྒྱལ་མཚན་ལ་གནས་སོང་བ་ཕྱིས་དཔོན་འདས་པས་བེར་བཟའ་ལྷ་མཚོ་གཞན་དང་འདུ་མ་འདོད་ནས་ཉེ་ལོག་པ་ལ་བརྟེན་རི་བེའི་བར་འཁྲུག་པའང་བྱུང་འདུག།དེའི་སྐོར《སྟག་ལུང་ཆོས་འབྱུང་ཁ་སྐོང》དུ་“(རི་བོ་ཆེ་) སྡེ་འདིའི་བསོད་ནམས་དམར་ཕྱོགས་ལ་མྱུར་བའི་ཟླ་བའམ་སྣུམ་ཟད་ཀྱི་མར་མེ་ལྟར་གྱུར་པའི་མཐུས་དཔོན་ཚང་ཁྲོ་བོ་རྒྱ་ལ་མཚན་གཤེགས་པའི་ལྕམ་བེར་མོ་ཡུག་ཏུ་ལུས་པ་རིན་ཆེན་རྒྱལ་མཚན་དང་འདོད་མ་གཅིག་པའི་ངན་སྤྱོད་སྣ་ཚོགས་དང་བཅས་རང་ཡུལ་དུ་བྱེར་བ། བུ་རྒྱལ་གྱི་ཞེ་ལ་གནག་པའི་རི་ཆེའི་ཇ་པ་བསྒག་ལེན་བྱས་པ།་་་‘..ཆུ་བ་ཟླ་བ་བརྒྱད་པའི་ཚེས་དྲུག་ལ་བེ་རིའི་དཔུང་ཆེན་ལྷགས་ཏེ་མཁར་འབེལ་མདོའི་དུས་འགྱུར་དེ་བྱུང་ཞིང་།”② ཞེས་བཀོད་པ་ལྟར་གྱི་གནས་ཚུལ་ཡང་བྱུང་མྱོང་འདུག །བེ་རྒྱལ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་ལ་ད་དུང་སྲས་སྟོབས་རྒྱལ་ལམ་གཡུང་དྲུང་སྟོབས་རྒྱལ་བྱ་བ་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་འདུག་ལ། སྲས་མོ་ཞིག་ཡོད་པ་དེའི་ཕྱིས་སུ་ཚ་བ་སྒང་གི་ཤར་རྩ་ཚང་དང་གཉེན་བསྡེབས་ནས་མི་རབས་དུ་མར་བེ་རིའི་དཔོན་དུ་བསྐོས་པར་བཤད་མོད། ཡིག་ཚང་ཁུངས་ཐུབ་མ་མཐོང་བས་ངག་རྒྱུན་ལྟར་བཀོད་པ་ཡིན་ལ། དེ་ནས་བེ་རི་མི་སྡེ་ཆབ་མདོའི་འདུ་ར་བླ་ལྔའི་ཁོངས་སུ་བཅུག་སྟེ་རྫོང་དཔོན་བྱ་བ་མངགས་པར་བཤད་འདུག །“བེ་རི་རྫོང་དཔོན་ནི་ལོ་གྲངས་རྒྱས་བཅད་ཆབ་མདོ་ཚང་གིས་བསྐོ་གཏོང་བྱེད་དགོས་པ་དང་། དེ་དང་ཤར་རྩ་ཚང་གཉིས་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་བེ་རིའི་སྡེ་འགོ་འཚོས་ཤིང་། དེ་ནས་བཟུང་བེ་རིའི་དཔོན་ལ་རྒྱལ་པོའི་མིང་མེད་པར་ཤར་རྫོང་གཉིས་ཞེས་འབོད་སྲོལ་དར། དོན་ལ་མི་ལོ་སུམ་བརྒྱ་ལྷག་རིང་ཤར་རྫོང་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་བེ་རིའི་སྲིད་དབང་འཛིན་སྐྱོང་གནང་འདུག”①པ་ཡིན་ཟེར། 
     ཡང་འདིར་རྫོང་དཔོན་ཟེར་དུས་ང་ཚོའི་ཡིད་ལ་མཁར་རྫོང་ཡོད་སའི་དཔོན་པོ་ཞིག་ལ་གོ་འདུག་མོད། བེ་རིའི་རྫོང་དཔོན་ཟེར་བ་ནི་ཁོ་བོ་དེར་བཅར་སྐབས་བཙལ་འདྲི་བྱས་འབྲས་སུ། ཆབ་མདོ་ཚང་གིས་མངགས་པའི་དཔོན་རིགས་རྫོང་དཔོན་གྱི་མིང་ཐོབ་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་ཙམ་ལས་དོན་དུ་ཤར་རྩ་ཚང་དང་བེ་རི་ལྷ་བརྒྱ་གྲྭ་ཚང་རྫོང་དཔོན་བཅས་འབྲོག་པའི་རུ་ཁྲོད་དུ་སྦྲ་རྒན་རེ་ཕུབ་ནས་ཡོད་པ་མ་གཏོགས་མཁར་དང་ཕོ་བྲང་ཟེར་རྒྱུ་མེད་ལ། སྔར་དེ་དག་གི་སྦྲ་ཤུལ་འདི་ཡིན་ཞེས་ད་ལྟའི་བེ་རི་ལྷ་བརྒྱ་གྲྭ་ཚང་གི་འཁྲིས་སུ་སྟོན་རྒྱུ་ཡོད་པ་ལྟར་དང་། དེ་མིན་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་སྐབས་ཀྱང་རྒྱལ་ས་དང་ཕོ་བྲང་ཟེར་རྒྱུ་མེད་འདུག །བུ་ཚང་གི་སྦྲ་རྒན་ཟེར་བ་རྒྱལ་པོའི་སྡོད་གནས་ཀྱང་སྦྲ་ནག་ཡིན་འདུག་པར་བཤད། དེས་ན་བེ་རི་དོན་ཡོད་རྒྱལ་སྐབས་ཀྱི་སྦྲ་ཤུལ་གང་ཡིན་ཞེ་ན། ཁོ་བོ་དེ་ཕྱོགས་སུ་ངོ་འདྲིར་ཕྱིན་སྐབས་ཡུལ་མི་ཚོས་རྔམ་རིང་སུམ་མདོ་ཟེར་ས་ཡིན་པ་ད་ལྟ་གོ་འཇོའི་འབྲོག་པ་དང་བེ་རིའི་བར་མཚམས་རྔམ་རིང་གཞུང་ནས་འབབ་པའི་རྔམ་ཆུ་དང་ཆུ་གཉིས་མདོ་ནས་འབབ་པའི་རེ་ཆུ་འདྲེས་མདོ་དེ་ཡིན་པར་བཤད་ལ། ཁོ་བོ་དག་དེ་གར་བལྟར་ཕྱིན་མྱོང་ལ་ད་ལྟ་སྦྲ་ཤུལ་ཡིན་ཟེར་སར་མཆོད་རྟེན་ཞིག་བརྒྱབ་ཡོད་པ་མ་གཏོགས་གཞན་འབྲོག་པའི་རུ་བ་ལས་ཅི་ཡང་མི་འདུག་ལ། དེའི་རྒྱབ་རི་དེ་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་བླ་རི་ཡིན་པས་སྔོན་དུས་རི་སྟེང་དུ་བོན་པོའི་དགོན་པ་རྒྱལ་ཆེན་ཕོ་བྲང་ཞེས་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་ཟེར་ཞེས་དེ་གའི་མི་རྣམས་སྨྲའོ ། 
     དེ་ཡང་ཡིག་ཚང་རྣམས་ལ་བལྟས་ན་ར་འཕྲོད་ཐུབ་སྟེ། 《མཁས་གྲུབ་ཆགས་མེད་པའི་རང་རྣམ》ལས། “བསམ་འགྲུབ་རྒྱལ་མོ་ཁྲི་སྐོར་གྱི། །སྡེ་རྣམས་འཐོར་བའི་རྩིག་ར་དང་། །བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་ཐབ་ཀ་མཐོང་། །འདུས་བྱས་ཐམས་ཅད་མི་རྟག་ཅིང་། །སྙིང་པོ་མེད་པའི་ངོ་སྤྲོད་བྱུང་། །སྐྱོ་བ་སྐྱེས་པའི་མགུར་ཡང་བྱས། །ཕྱིར་ལམ་རྔམ་ཆེན་གཞུང་དུ་ཞག །རྨི་ལམ་འཁྲུལ་བའི་སྣང་བ་ལ། །བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྒྱལ། །ཁོ་བོའི་དྲུང་དུ་བྱུང་ནས་ནི། །བྲག་འདིར་བསེན་མཁར་བསྟོད་རོགས་ཟེར། །དེ་བྱས་ཁོ་བོའི་བླ་དེ་ནི། །བྲག་དཀར་དེ་ལ་འཁོར་རམ་སྙམ། །”ཞེས་དང་། ཡང་། “དེ་ནས་འཛི་རྒྱལ་སྒ་བྲོ་ཞེས། །བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་བླ་རི་ནི། །མཐོང་བའི་ས་རུ་སླེབས་པ་དང་། །གནམ་རྩུབ་གློ་བུར་སེར་ཕྲན་བྱུང་། །བན་བོན་ལྷ་རུ་ཡིན་པར་གོ། དེ་ནས་བྲག་དཀར་མདོ་རུ་སླེབས། །”① ཞེས་སྔར་གྱི་ས་མིང་རྔམ་ཆེན་གཞུང་དང་། འཛི་རྒྱལ་སྒ་བྲོ། བྲག་དཀར་མདོ་སོགས་ད་ལྟའང་སྟོན་རྒྱུ་ཡོད་པས་བར་ཁམས་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་གནས་ཡུལ་ནི་སྨར་ཁམས་སྒང་རིང་མོའི་དབུས་རྔམ་ཆེན་གཞུང་གི་ཕྱོགས་འདི་ཡིན་པ་བསྙོན་དུ་མེད་ལ། དེ་མིན་སྔར་ཁོ་བོ་སོགས་ཀྱིས་ཆབ་མདོའི་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དང་ཏྲེ་བོའི་བེ་རི་དཔོན་གཉིས་ནོར་སོང་བ་ལ། ཆབ་མདོ་ཤེས་རབ་ཀྱིས་འཁོར་གསུམ་ལན་མང་དུ་འཕངས་འདུག་པ་རྟགས་གྲུབ་པས་དེའི་སྐོར་ཁོ་བོས་གོང་དུ་ཞུས་ཟིན་པ་བཞིན་སྔར་ནས་ནོར་བཅོས་བྱས་ཡོད་པ་ལྟར་འདིར་དེ་ཙམ་ལས་རྒྱས་པར་གླེང་དགོས་མི་འདུག་གོ། 
གཉིས། ཆོས་དད་དང་གྲུབ་མཐའ།
     དེ་ཡང་བེ་རིའི་མི་སྡེ་དང་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་ཆོས་དད་དང་གྲུབ་མཐའི་གནས་ཚུལ་གང་འདྲ་ཞིག་རེད་བསམས་ན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་མང་པོའི་ནང་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་ལམ་ཡང་ན་བེ་རི་དཔོན་རྒན་གང་ཞིག་གི་སྐབས་ནས་བོན་པོའི་བླ་མ་སྣང་ཞིག་བོན་པོ་ཟེར་བ་ཞིག་གིས་བསླུས་ཏེ་བོན་ཆོས་ལ་དད་པ་བྱས་པར་མ་ཟད། ཆོས་ལུགས་གྲུབ་མཐའ་གཞན་དག་ཐམས་ཅད་བསྒྱུར་བཀོད་བྱས་པ་བཅས་ཀྱི་སྐོར་བྲིས་འདུག་པ་མང་སྟེ། 《ཞལ་སྔ་ཆོས་འབྱུང》དུ། “བེ་རི་རྒྱལ་པོས་ཚ་བ་སྟོད་སྐུ་ལྷ་ངང་ཡག་གི་འདབ་ཞོལ་དུ་གདན་དྲངས། རྒྱལ་པོ། རྒྱལ་མོ། སྲས་དོན་ཡོད་རྒྱལ། ཆོས་སྒར་བ། རྒྱལ་རིགས་དཔོན་རིགས་སོ་སོ་དང་། སྡེ་ཤོག་སོ་སོ་ནས་ཉིན་རེ་བཞིན་བརྒྱ་འབུལ་འགྲན་ནས་ཕུལ།”① ཅེས་བཀོད་པ་དེར《རག་ར་ཆོས་འབྱུང》དུ། “ཕ་དུས་སུ་འཕགས་པ་ལྷ་ཞལ་སྔ་མཐོང་བ་དོན་ལྡན་ལ་ཚ་བ་སྒང་སྐུ་ལྷའི་ཞོལ་དུ་འབུལ་ཆེན་ཕུལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཞལ་སྔ་ཆོས་འབྱུང་དུ་ཡོད་པ་ལྟར་སྔར་དུས་སྦྱིན་བདག་རྙིང་ཁུངས་ཡིན་ཀྱང་།”② ཞེས་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་ཕ་དུས་ཟེར་བ་གོང་གི་རྒྱལ་པོ་ཞེས་པ་ཕལ་ཆེར་ཨ་འཕན་རྒྱལ་ལ་གོ་དགོས། དེའི་དུས་སུ་ཆབ་མདོའི་འཕགས་པ་ལྷ་ལ་འབུལ་ཆེན་ཕུལ་བར་མ་ཟད། ད་དུང་སྦྱིན་བདག་རྙིང་ཁུངས་ཡིན་པར་བཤད་པ་ལྟར་མང་ཆེ་བས་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་རིང་གློ་བུར་དུ་བློ་ལོག་པ་ལྟ་བུར་གོ་འདུག་མོད། འོན་ཀྱང་ཞིབ་ཏུ་བརྟགས་ན་བེ་རིའི་མི་སྡེ་དང་རྒྱལ་པོའི་སྔར་གྱི་དད་མོས་གཙོ་བོ་བོན་ཆོས་ཡིན་པར་འདུག་སྟེ། གང་ཞེ་ན། ཁམས་སྤྲུལ་ལྔ་པའི་གསུང་ལས་བེ་རིའི་སྣོད་བཅུད་ལ་བསྔགས་བརྗོད་གནང་བའི་ཚིགས་བཅད་དུ། “སྲིད་ན་མཆིས་པའི་ལེགས་བྱས་ཀུན། །གཅིག་ཏུ་ཚོགས་པའི་ཡུལ་ལྗོངས་འདིར། །ལྷ་ཡི་སྐྱོང་བ་ཡེ་གཤེན་གྱི། །འཕྲུལ་བདག་མི་བོ་དབལ་ཅན་མཐུས། །དབང་བྱས་བེ་རི་ཞེས་གྲགས་པའི །མིང་གི་སྙན་པ་སྔོན་བྱུང་ཞིག །བྱེད་པོས་བཏགས་པ་ཇི་བཞིན་དུ། །ད་ལྟའང་ཁྱབ་པར་གྲགས་པ་འདི། །”① ཞེས་བེ་རིའི་ཡུལ་ལྗོངས་འདི་ནི་ལྷ་སྐྱོང་ཡེ་གཤེན་གྱི་འཕྲུལ་བདག་མི་བོ་དབལ་ཅན་གྱི་མཐུས་དབང་བྱས་པའི་ཡུལ་མིང་སྔོན་ནས་ད་ལྟའི་བར་དུ་གྲགས་པར་བཤད་པས་མཚོན། དེས་བེ་རིའི་ཡུལ་དུ་སྔོན་དུས་ནས་བོན་དར་བར་ཡོད་ཚུལ་ཤེས། དེ་མིན《སྒོ་སྟོན་ཉི་མ་བསྟན་འཛིན་གྱི་རྣམ་ཐར》ལས་ཀྱང་།“སྐམ་རྒྱལ་མཚན་གསུམ་གྱི་སྐུ་ཐོག་ལ། །ཁམས་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་མངའ་རིས་སུ། །བོན་གཡུང་དྲུང་གི་བསྟན་པ་མེ་ལྟར་འབར། །”②ཞེས་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་ཕ་མེས་ཡང་མེས་ནས་བར་ཁམས་བེ་རིའི་ཡུལ་འདིར་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བསྟན་པ་མེ་ལྟར་འབར་བར་བཤད་ལ། དེ་ལས་སྐམ་ཁྲོ་བོ་རྒྱལ་མཚན་བྱ་བ་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་རིང་རང་གི་བུའི་བླ་མར་གྱུར་ཚུལ་ཡང་རྣམ་ཐར་དེ་ཉིད་ལས། དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་སྐུ་ཚེ་སྨད་ལ། མདོ་ཁམས་ཁུལ་དུ་བོན་གྱི་བླ་ཆེན་ཞིག་པོ་བཅོ་བརྒྱད་དུ་གྲགས་པའི་ནང་གི་སྣང་ཞིག་བླ་མ་རྒྱ་ལ་བ་བློ་གྲོས་ཞེས་བྱ་བ་དབུ་ལ་ཤ་ཡི་གཙུག་ཏོར་འབུར་བ། གྲུབ་རྟགས་དང་མངོན་ཤེས་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་དེ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱིས་གདན་དྲངས་ནས་ཀེ་སྟོད་རྒྱ་ཆེན་ཕོ་བྲང་གི་དབུ་རྩེར་བཞུགས་སུ་གསོལ་ཏེ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་རང་གི་དབུ་བླར་བསྟེན། སྔར་གྱི་དབུ་བླ་སྐམ་ཞིག་ལྷ་བླ་ཁྲོ་བོ་རྒྱལ་མཚན་ནི་སྲས་སྟོབས་རྒྱལ་གྱི་དབུ་བླ་བྱས་ལུགས་བཤད་ཅིང་། བེ་རི་རྒྱལ་ཐོག་མང་པོའི་རིང་གི་དབུ་བླ་ལ་སྐམ་ཞིག་ཁོ་ན་བསྟེན་གྱི་ཡོད་པ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་དུས་སྐམ་ཞིག་གི་གྲལ་གྱི་གོང་ན་སྣང་ཞིག་བཞག་པ་དེར་བོན་པོ་ནང་ཚག་འདོད་མ་གཅིག་པའི་རྣམ་འགྱུར་ཞིག་ཀྱང་རྣམ་ཐར་དེའི་ཁོག་ན་གནས་འདུག་ཅེས་ཆབ་མདོ་ཤེས་རབ་ཀྱིས་རྣམ་ཐར་ངོ་མར་བརྟག་དཔྱད་བྱས་རྗེས་སྔར་གྱི་དབུ་བླ་དང་རྒྱལ་ཐོག་མང་པོའི་རིང་བོན་པོ་སྐམ་ཞིག་ལ་བརྟེན་པ་ལས་སྐབས་དེར་གཅིག་པོ་དང་བེ་རྒྱལ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གཅིག་པུས་བོན་སྣང་ཞིག་ལ་དད་ཀྱིན་མེད་པའི་གནས་ཚུལ་གསལ་པོར་བཀོད་ཡོད་ལ། ཡང་། 《ཁམས་འབྲུག་རྣམ་ཐར》ལས། “འདིའི་སྐབས་ཚོར་བེ་རི་འདི་ལ་མ་བཅོས་པའི་ཉམས་ཆེ།...དགེ་བའི་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡིག་དྲུག་འདྲ་ཡང་འདྲེན་སྲོལ་དེ་ཙམ་མེད་རིགས་སུ་འདུག་པས། ཕྲེང་བ་ཡོད་མཁན་ཀྱང་ཆེར་མི་འདུག། གཤེན་པོ་ལ་རྫོངས་འདེབས་སྲོལ་ཚད་མི་འདུག་ཀྱང་། ཤ་ཁྲག་གཙོར་འདོན་གྱི་མཆོད་སྦྱིན་བྱེད་པ་ལས་སྡིག་ལ་འཛེམ་སྲོལ་ཡང་མི་འདུག”① ཅེས་བེ་རིའི་མི་སྡེ་དང་རྗེ་འབངས་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་རིམ་གྲོ་འགའ་རེ་སྒྲུབ་པ་མ་གཏོགས་དགེ་ཕྱོགས་ལ་སྒྲུབ་པ་ཆུང་ཞིང་སྡིག་ལས་ལ་མི་འཛེམ་ཞེས་བོད་གདོད་མའི་ཆོས་ལུགས་བོན་གྱི་ལུགས་ཁོ་ན་གཙོ་བོར་བསྟེན་པ་མ་གཏོགས། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྡིག་སྤང་དགེ་སྒྲུབ་ཀྱི་ལྟ་བ་དང་དུ་མ་བླངས་པ་མངོན་འདུག །དེའི་སྟབས་ཀྱིས་བེ་རྒྱལ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་སྐབས་དམག་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཇེ་ཆེར་སོང་རྗེས་རང་གི་ཕ་མེས་ཡང་མེས་ཀྱི་ཆོས་དད་བྱེད་ས་བོན་ལུགས་རྒྱ་ཆེར་སྤེལ་འངོད་པར་མ་ཟད། དེའི་དུས་སུ་སྣང་ཞིག་བོན་པོ་བྱ་བའི་མངོན་ཤེས་དང་གྲུབ་རྟགས་རང་གི་སྔར་གྱི་བླ་མ་ལས་ཀྱང་ཆེ་བ་དང་ཕྲད་པས་རྐྱེན་བྱས། བོན་ཁོ་ན་ལས་གྲུབ་མཐའ་གཞན་པ་སྤེལ་མ་བཅུག་ནས་ས་དགེ་ཀར་རྙིང་དང་འཁོན་དུ་སོང་བ་རེད་སྙམ། 
གསུམ། བྱས་ཉེས་དང་བཅོམ་བརླག
     དེ་ལྟར་བེ་རྒྱལ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་སྐབས་དེར་བོད་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་དང་འབྲེལ་ལམ་བཙུགས་ཏེ། དགེ་ལུགས་པས་གཙོས་པའི་ནང་བསྟན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་ཁག་ལ་བརྙས་བཅོས་དང་བསྒྱུར་བཀོད་བྱས་ནས་ནང་བསྟན་གྲུབ་མཐའ་རིས་མེད་དང་འཁོན་དུ་གྱུར་པ་བསྙོན་མེད་ཡིན་ཏེ། 《ཆབ་མདོ་བྱམས་པ་གླིང་གི་གདན་རབས》སུ། “དེ་སྔ་བེ་རི་ཐུ་སིའམ་བེ་རི་རྒྱལ་པོར་གྲགས་པའི་ཕ་དུས་སུ། 《ཞལ་སྔ་མཐོང་བ་དོན་ལྡན》ལ། ཚ་བ་སྒང་གི་སྐུ་ལྷའི་ཞོལ་དུ་འབུལ་ཆེན་ཕུལ་ཞིང་ཆོས་ཞུས་པ་དང་། འཕགས་ཆེན་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་འདི་ཉིད་ཡབ་སྲས་རྣམས་གཙུག་ན་བཀུར་བའི་སྦྱིན་བདག་རྙིང་ཁུངས་ཡིན་ཀྱང་རྗེ་འདིས་གདན་སའི་འཛིན་སྐྱོང་གནང་བཞིན་པའི་སྐབས་སུ། བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་བུ་དོན་ཡོད་ཟེར་བའི་དུས་སུ་སྟོབས་ཤུགས་ཇེ་རྒྱས་ཀྱིས་ཆུ་སྤྲེལ་ལོ་ནས་རིམ་བཞིན་བར་ཁམས་གསུམ་གཉིས་ལྷག་ལ་དབང་བསྒྱུར་ཞིང་། སྡེ་དགོན་ཀུན་ལ་ཁྲལ་རིགས་འཕར་ལྕིའི་རྩུབ་སྤྱོད་ཀྱིས་མནར་ཐོག །སྣང་ཞིག་བོན་པོ་ཁོ་རང་གི་བླ་མཆོད་དུ་བཀུར་བའི་བྱེད་ལས་ཀྱིས་མདོ་ཁམས་ཀྱི་ས་དགེ་ཀར་རྙིང་གི་དགོན་པ་རྣམས་རིམ་པར་བོན་དུ་བསྒྱུར་བ་དང་། དེ་ལྟར་ཁས་མ་བླངས་པ་རྣམས་རྩ་བརླག་བཏང་ཐོག །རིས་སུ་མ་ཆད་པའི་བླ་ཆེན་མང་པོར་འོ་བརྒྱལ་གཏད་པ་བཅས་བསོད་ནམས་ཟད་ཁ་བསམ་ངན་གྱི་དཔེ་ལྟར་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པའི་སྤྱི་དགྲར་ལངས་པ་ན། ཆབ་མདོ་བྱམས་པ་གླིང་ཡང་བོན་དུ་བསྒྱུར་ཉེའི་སྐབས་སུ་རྗེ་འདིས་ཐབས་མཁས་ཀྱིས་བསྟན་པའི་སྲོག་རྩ་ནས་བཟུང་བས་བོན་དུ་བསྒྱུར་མ་བཏུབ་ཀྱང་རེ་ཞིག་བཤད་སྒྲུབ་འཆད་ཉན་སོགས་ཉམས་ཆག་ཆེན་པོ་བྱུང་བར།”①ཞེས་དང་། ཡང་། 《ཁམས་འབྲུག་རྣམ་ཐར》ལས་ཀྱང་། བེ་རིའི་དཔོན་བློན་བསམ་འགྲུབ་ཀྱི་བུ་བསོད་ལུ་ཟེར་བ་ཞིག་གི་ནད་གཞིའི་དོན་དུ་རྗེ་འདི་གདན་དྲངས་ཚུལ་དང་ཞལ་ཏ་གནང་ཚུལ་གསུང་སྐབས། “སྦྱིན་བདག་ཆེན་པོས་ཞུ་བར་ད་རུང་ནད་འདི་ལ་བསྲུང་རིམ་རྒྱུ་གཏོར་བྱས་ནས་ཇི་ལྟར་འགབ་ཞུ་ཞིག་འདུག་པར། རྗེའི་བཀའ་ལས། ད་ལོ་འོ་སྐོལ་གྱི་རྐྱེན་འདི་རྒྱ་ཆེ་གཏིང་ཐུག་པ་ཞིག་ཡོད་རིགས་སུ་འདུག་རྒྱུ་གཏོར་སྤངས་དག་བྱས་ཀྱང་རྒྱུ་གྲོན་ཆེ་བ་ལས་ཕན་ཐོགས་པ་རང་ཞིག་མི་འོང་བ་འདྲ་གསུངས་ཀྱང་། སྦྱིན་བདག་གིས་རྒྱུ་གཏོར་གྱི་མི་ཆོག་ཀྱང་འདི་ལ་ཕན་པའི་ཐབས་ཤིག་འདུག་ཚེ་སྒྲུབ་པས། ད་དུང་བཀའ་གསལ་གནང་དགོས་ཞེས་ནན་ཆེ་བར་མཛད་པས། འཕྲལ་དུ་ལྷའི་འཁུ་ལྡོག་ལ་བཤགས་བསྐང་རྟེན་འབུལ་སོགས་ཞུ་སྦྱོར་ངེད་རང་གིས་བྱས་པས་ཆོག་ཀྱང་། ཕུགས་ཡབ་ཀྱི་རིང་ནས་ལྷ་སྡེ་མང་པོ་དང་འགྲས་ཆེ་བར་བྱུང་འདུག་པ་དང་། རྟག་ཏུའང་ཁྱེད་རང་དཔོན་གཡོག་གིས་ས་ཀར་རྙིང་གསུམ། ཞྭ་དམར་སེར་གྱི་གྲུབ་མཐའ་འཛིན་པའི་ལྷ་སྡེ་མང་པོ་དང་འགྲས་བཙལ་ཞིང་། གྲུབ་མཐའི་བསྒྱུར་བཀོད་མང་པོ་མཛད་སོང་བས།”② ཞེས་གསལ་པོར་བཀོད་ཡོད་པ་བཞིན་བེ་རྒྱལ་རང་གི་བྱས་ཉེས་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་སྤྲང་པོའི་དབྱུག་པ་རང་མགོ་ཟེར་བའི་དཔེ་བཞིན་དགེ་ལུགས་པས་གཙོས་པའི་བླ་དཔོན་རྣམས་ཀྱིས་སོག་དམག་ལ་བརྟེན་ནས་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་བཅོམ་བརླག་བྱས་པ་ཡིན་འདུག །ཚུལ་དེ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པའི《དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》སུ། “དེ་ཡང་བར་ཁམས་བེ་རི་དོན་ཡོད་ཀྱིས། ཀུན་མཁྱེན་བུ་རམ་ཤིང་པའི་རྗེས་སུ་ཞུགས་པ་མཐའ་དག་ལ་ཉེ་བར་འཚེ་ཞིང་། བོན་ཁོ་ན་སྤེལ་བ་ལ་བརྟེན། ས་ཡོས་ཧོར་ཟླ་ལྔ་པའི་ནང་དུ་བེ་རིའི་ཐོག་ཏུ་དཔུང་ཚོགས་རྣམས་བཏེག །མངའ་འབངས་ཕལ་ཆེར་བླངས། ལྕགས་འབྲུག་ཟླ་བ་བཅུ་གཅིག་པའི་ཉེར་ལྔ་ལ། བེ་རི་དཔོན་པོ་སོགས་མཐའ་བཙན་པོར་བྲོས་པ་རྣམས་ཀྱང་། གང་གི་བསོད་ནམས་ཀྱི་ལྕགས་ཀྱུ་རྣོན་པོས། ཁབ་ལེན་རྡོ་བ་དང་ལྕགས་ཕྱེའི་སྣང་ཚུལ་ལྟར་ཁྲིམས་ཀྱི་དོ་ར་ཆེན་པོར་ཡོངས་སུ་བཅུག”① ཅེས་བཀོད་པ་ལྟར། བེ་རྒྱལ་གྱི་བྱས་ཉེས་གཙོ་བོ་ནི། སྐབས་དེར་བོད་ནང་དུ་སྟོབས་ཤུགས་ཆེ་བའི་ནང་བསྟན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་མང་པོ་བོན་དུ་བསྒྱུར་ནས་ཁོ་པ་སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་སྤྱིའི་དགྲ་བོ་ལྟ་བུར་གྱུར་པ་དེ་ཡིན་ལ། དེ་མ་ཟད་བེ་རྒྱལ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་སྐབས་རང་ཉིད་སྟོབས་ཤུགས་དང་བཙན་དྲག་ཆེ་བ་ལ་བརྟེན་ནས་སྒང་དྲུག་གི་མི་སྡེ་རྣམས་དང་འགྲས་ཆེར་གྱུར་པས་མི་ཚད། རྒྱ་བོད་བར་གྱི་འགྲོ་འོང་གསེར་ཟམ་བཅད་པ་སོགས་ཀྱང་རང་ཉིད་བཅོམ་བརླག་འགྲོ་བའི་རྐྱེན་དུ་མཐོང་། གང་ཞེ་ན། 《སུམ་པའི་རང་རྣམ》དུ། “ཤིང་ཁྱི་ནས་ཆ་ཧར་ཧན་དང་ཆོག་ཐུ་རྒྱལ་པོ་དང་ཐུབ་ཆེན་བསྟན་པར་ཆུང་བའི་སྐལ་བ་མི་ལྡན་པར་དུ་རུཥྐའི་ངང་ཚུལ་ཅན་ཁམས་བེ་རི་དོན་ཡོད་རྒྱལ་པོ་གསུམ་གྱིས་དབུས་གཙང་དུ་འགྲོ་བའི་མགྲོན་པོའི་གསེར་ཟམ་བཅད། རྒྱལ་པོ་དེ་གསུམ་གཙང་རྒྱལ་དང་བཞིའི་སྔོན་གྱི་སྨོན་ལམ་ལོག་པ་འགྲུབ་ནས་བེ་རི་མིན་པ་ཕལ་ཆེར་མཐུན་ཏེ་བགྲོས་ཕུགས་སུ་རང་རང་གི་ས་དང་ལྷ་སའང་བདག་བྱས་ཏེ་ས་སྐྱ་བ་བཏང་སྙོམས་སུ་བཞག །དགེ་ལུགས་པ་རྨེག་མེད་བགྱིས་ཏེ་ཀར་འབྲུག་བཏེག་པའི་གཤོམ་ར་བཏང་བ་ཡིན།”① ཞེས་དང་། ཡང་འོན་ཀྱང་ཞེས་གུ་ཤྲི་ཧན་གྱིས་ཁམས་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་བཅོམ་ཚུལ་བཀོད་ཡོད། “ལྕགས་འབྲུག་ལ་ཁམས་སུ་བྱོན་ནས་རྒྱལ་བསྟན་སྤྱིའི་དགྲ་བོ་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་བཅོམ་སྟེ་བོད་ཁམས་གཞུང་གི་སྒང་དྲུག་དབང་དུ་བསྡུས་ནས།”②ཞེས་གསལ་པོར་གསུངས་པ་བཞིན་གོང་གི་ལུང་ཚིག་གཉིས་ལས་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་བྱས་ཉེས་དང་མཐའ་འབྲས་བཅོམ་བརླག་བྱས་ཚུལ་མ་ཟད་ལོ་དུས་དང་བཅས་པ་ཞིབ་པར་བཀོད་ཡོད་པ་བཅས་ནི་སྐབས་ཐོག་དེའི་མི་སྣས་བྲིས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ངོ་མ་ཡིན་སྟབས་ཡིད་ཆེས་འོས་པར་འདུག་སྙམ་མོ།། །།
     རྩོམ་ཡིག་འདི2006ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་དཔྱད་གླེང་གྲོས་ཚོགས་སྐབས་བཅུ་གཅིག་པ་འཇར་མན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་བྷོན་དུ་འཚོགས་པའི་ཐོག་སྒྲོག་སྦྱང་ཞུས་པ་དང་། ཕྱིས་སུ་ལོ་ངོ་དྲུག་རིང་ཡིག་ཚང་ཁ་སྣོན་གྱིས་བཟོ་བཅོས་བགྱིས་ནས་2012ལོར《ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ》ཅེས་པའི་དུས་དེབ་ཨང་གཉིས་པའི་ཐོག་བཀོད་ཡོད།
①རྒྱ་ཡིག་གི《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྡུས་པ》 (藏族简史)བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་1986ལོར་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་190པར་གསལ།
②《ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་རྣམ་ཐར》རྒྱ་འགྱུར་མ་མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་1984ལོར་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་70པར་གསལ།
③《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ》བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས1989ལོར་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་563པར་གསལ།
①《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་བའི་གཏམ》ཞེས་པ་1995ལོར་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་པར་གཞི་དང་པོའི་ཤོག་ངོས་311པར་གསལ།   ② 2000ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་ཚོགས་འདུ་སྐབས་དགུ་པའི་ཚོགས་ཆེན་སྐབས་སུ་མཁས་དབང་ཇོ་སྲས་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་ལགས་ནས་ནོར་ཡོད་ཚུལ་དང་དཔེ་ལྟ་གང་དགོས་གསུངས་པ་བཞིན་དག་བཅོས་བྱས་པ་ཡིན།
③2004ལོར་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་པར་གཞི་གཉིས་པའི་ཤོག་ངོས་317པར་གསལ་འདེབས་དང་བཅས་བཀོད་ཡོད།
①ཆབ་མདོ་ཤེས་རབ་ཀྱིས་བརྩམས་ཤིང་འཕགས་ཡུལ་ཆབ་མདོ་ལོ་རྒྱུས་རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་ཞེས་པས་2006ལོར་པར་དུ་བཏབ་པའི་དེབ་ལ་གོ་དགོས།
①སྟག་ཚང་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོས་བརྩམས་པའི《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》ཞེས་པ་1985ལོར་སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་13པར་གསལ།
②གྱི་ལུང་བཀྲ་ཤིས་རྒྱ་མཚོ་དང་ཐུགས་མཆོག་རྡོ་རྗེ་གཉིས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི《མགོ་ལོག་རུས་མཛོད》ཅེས་པ་1992ལོར་མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་92པར་གསལ།
①ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་མཛད་པའི《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད》ཅེས་པ་1988ལོར་བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་441ནས442པར་གསལ།
②བྲག་དགོན་པ་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་མཛད་པའི《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་རྒྱ་མཚོ》ཞེས་པ1982ལོར་ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས17པར་གསལ།
③ཏཱ་སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་སོགས་ཀྱིས་མཛད་པའི《རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ་རྒྱས་པ》ཞེས་པ་1986ལོར་བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་243པར་གསལ།
①ཏཱ་སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་སོགས་ཀྱིས་མཛད་པའི《རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ་རྒྱས་པ》ཞེས་པ་1986ལོར་བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་319པར་གསལ།
②གཡང་དགེས་བརྩམས་པའི《ཁྱུང་པོ་སྟེང་ཆེན》ཞེས་པ་2005ལོར་སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས187པར་གསལ།
①②བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་འཇར་པན་མི་རིགས་བཤམས་སྟོན་ཁང་གིས་དཔེ་ཚོགས་ཀྱི་ཚུལ་དུ་པར་བཏབ་པའི་དེབ་གྲངས་ཨང་32པའི་ཤོག་ངོས114པར་གསལ།
③འདིའི་བུ་ཡིག་ཏུ་ཙོང་ཀ་ཞེས་བཀོད་ཀྱང་བོད་ཡིག་དབུ་མེད་པར་སློག་བརྒྱབ་ཡོད་པའི་མ་ཡིག་ན་“ཙོང་ཀ་”མིན་པར་“དབང་ཁ་ཀ་བཟུང་བའི་”ཞེས་གསལ་པོར་བཀོད་འདུག་པས།དེ་ལྟར་བྲིས་ཀྱང་ཁོང་ཚོས་མ་ཡིག་གསུམ་ཙམ་བསྡུར་བ་ཡིན་ཟེར་བས་གང་འགྲིག་བརྟག་པར་འཚལ།
①②དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་བརྩམས་པའི《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》1986ལོར་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་1059པར་གསལ། 
③ གསར་དུ་དཔེ་སྐྲུན་བྱས་པའི་དེབ་ཏུ་འདི་ལྟར་བཀོད་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་བོད་ཀྱི་དག་ཡིག་སྦྱོར་སྟངས་དང་མི་མཐུན་པས་གོ་རྒྱུ་མེད་པས་སྒྲིག་ནོར་རེད་བསམས་ཀྱང་མ་ཡིག་ངོ་མ་མཇལ་མི་ཐུབ་པས་དཔྱད་དཀའ།
④⑥ཀརྨ་ཚེ་དབང་ཀུན་ཁྱབ་ཀྱིས་མཛད་པའི《ཀརྨ་ཀམ་ཚང་གི་བརྒྱུད་པ་རིན་པོ་ཆེའི་རྣམ་ཐར》ཞེས་པ1998ལོར་ཡུན་ནན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས431པར་གསལ།
⑤དབང་རྒྱལ་དབེན་ཤྲི་ཞེས་པ་མཁས་དབང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་ལགས་ལ་བཀའ་འདྲི་ཞུས་འབྲས་སུ་ཡོན་ཧྲི་(院士)ཨེ་ཡིན་ཟེར།
⑦དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་བརྩམས་པའི《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》1986ལོར་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོསl121པར་གསལ།
①བེ་རི་དམར་ཞེས་པ་ཁོ་བོའི་སློབ་གྲོགས་དམ་པ་འཇུ་སྐལ་བཟང་ལགས་ལ་བཀའ་འདྲི་ཞུས་འབྲས་སུ། བེ་རི་དམར་ཡི་གེ་འབྲི་སྲོལ་མི་གཅིག་པ་དེ་དོན་དུ་དེང་སང་གི་མགོ་ལོག་པད་མ་རྫོང་གི་ཕྱོགས་སྨར་ཆུའི་རྒྱུད་ལ་སྨར་ཞེས་འབྲི་བར་མ་ཟད། མགོ་ལོག་གི་མིང་མ་བྱུང་སྔོན་ལ་དེང་སང་གི་མགོ་ལོག་ས་ཆ་འདི་ལ་བེ་རི་དང་གླིང་གི་ས་ཆ་ཡིན་ཚོད་འདུག། གང་ཞེ་ན། 《གླིང་གེ་སར་རྒྱལ་པོའི་སྒྲུང》ནང་ལྡོང་བེ་རི་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན་དང་བེ་རི་དུག་མཚོ་ཟེར་བའི་མི་མིང་ས་མིང་མགོ་ལོག་ས་ཆར་ཡོད་མོད། ད་སྔ་རྒྱུ་ཆ་དཀོན་པས་ཕྱིས་ཕན་ཚུན་རོགས་རམ་བགྱིས་ཏེ་ཞིབ་འཇུག་བྱ་དགོས་ཞེས་གསུངས་སོ། །
②《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་457གསལ།
① ②《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་457ནས་458པར་གསལ།
① ②《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་411པ་དང་412པར་གསལ།
①ས་སྐྱ་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས་ཀྱིས་མཛད་པའི《ས་སྐྱའི་གདུང་རབས་རིན་ཆེན་བང་མཛོད》ཅེས་པ1986ལོར་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས137པར་གསལ།
①ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་དུ་བེ་རི་མི་བརྒྱ་རྟ་བརྒྱ་ཞེས་གླེང་དུས་ཇག་དམག་གི་རང་བཞིན་ཅན་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་སྐབས་སུ་བྱུང་ནས་ཕྱིས་གྲུ་གུའི་སྒང་དུ་བླ་མའི་གྲུབ་རྟགས་ཀྱིས་གཡང་ལ་མཆོངས་ཟེར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་མཚར་པོ་ཞིག་བཤད་རྒྱུ་ཡོད་ལ། དོན་དུ་མི་བརྒྱ་རྟ་བརྒྱ་ནི་བེ་རི་ཆོས་འབུམ་སྐབས་ནས་བྱུང་བའི་དམག་དཔོན་ནམ་དཔོན་བློན་གྱི་མིང་ཨེ་ཡིན་བསམས་ལ། ཕྱིས་སུ་བེ་རི་དོན་ཡོད་རྒྱལ་གྱི་སྐབས་ཇག་དམག་ཏུ་སོང་ནས་ཐམས་ཅད་འཇིགས་ས་ཞིག་ཏུ་གྱུར་པ་མིན་ནམ་སྙམ།
②ཁོ་བོ་བེ་རིའི་ཁྲོད་དུ་ངོ་འདྲིར་སོང་སྐབས་ཡུལ་མི་ཚོས། བེ་རི་ནི་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་ནས་ཡོད་པ་རེད། སྟོད་ཨ་གྲག་བེ་རི། སྨད་མ་ཟུར་བེ་རི། བར་ཆབ་མདོའི་བེ་རི། ཞེས་ཨང་དང་པོ་ཆབ་མདོའི་བེ་རི་རེད། སྔར་ནས་བོན་པོ་རེད། ཅེས་བཤད་རྒྱུན་ཙམ་མ་གཏོགས་ཡིག་རིགས་འདྲ་རྙེད་མ་སོང་།
③རྒྱ་ཡིག་ས་གི《ཆབ་མདོའི་ས་གནས་ལོ་རྒྱུས》ཞེས་པའི་དེབ་ཏུ་བོད་ཡིག་ནས་དོན་སྒྱུར་གྱིས་བཀོད་འདུག་པར་གསལ།
①②《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་461པ་དང་412པར་གསལ།
①《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་279ནས་281བར་གསལ།
①ཤཱཀྱ་ལྷ་དབང་གིས་མཛད་པའི《ཞལ་སྔ་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཆོས་འབྱུང》ཞེས་པ་2001ལོར་བོད་ལྗོངས་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་18lཔར་གསལ།
②《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་420པར་གསལ།
①《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་464པར་གསལ།
①《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་444པར་གསལ།
① ཤཱཀྱ་ལྷ་དབང་གིས་མཛད་པའི《ཞལ་སྔ་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཆོས་འབྱུང》ཞེས་པ་2001ལོར་བོད་ལྗོངས་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་18Iཔར་གསལ།
② 《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ལྔ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་180པར་གསལ།
① ② 《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་456པ་དང་437པར་གསལ།
①《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་417པ་དང་418པར་གསལ།
① རྗེ་བཙུན་བྱམས་པ་ཆོས་གྲགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི《ཆབ་མདོ་བྱམས་པ་གླིང་གི་གདན་རབས》ཆབ་མདོ་པར་འདེབས་བཟོ་གྲྭས་པར་བཏབ་པའི་ཤོག་ངོས་278པ་ནས་279བར་གསལ། 
② 《ཆབ་མདོ་ཡིག་ཚང་རིན་ཆེན་སྤུངས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་467པར་གསལ།
① རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ཆེན་མོའི《དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》ཞེས་པ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་དེབ་ཀྱི་ཤོག་ངོས་193པར་གསལ།
①② 《པཎྜི་ཏ་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་རང་རྣམ》ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་ངོས་63པར་གསལ།